เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อวีจิมหานิรยุปฺปตฺติสํวตฺตนิยํ กปฺปฏฺฐิยํ อเตกิจฺฉํ เทวทตฺเตน นิพฺพตฺติยมานํ สงฺฆเภทกมฺมํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ฯ อิมํ อุทานนฺติ กุสลากุสเลสุ ยถากฺกมํ สปฺปุริสาสปฺปุริสสภาควิสภาคปฏิปตฺติวเสน ปน สุกุสลาติ อิทมตฺถวิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ สุกรํ สาธุนา สาธูติ อตฺตโน ปเรสญฺจ หิตํ สาเธตีติ สาธุ, สมฺมาปฏิปนฺโนฯ เตน สาธุนา สาริปุตฺตาทินา สาวเกน ปจฺเจกพุทฺเธน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อญฺเญน วา โลกิยสาธุนา สาธุ สุนฺทรํ ภทฺทกํ อตฺตโน ปเรสญฺจ หิตสุขาวหํ สุกรํ สุเขน กาตุํ สกฺกาฯ สาธุ ปาเปน ทุกฺกรนฺติ ตเทว ปน วุตฺตลกฺขณํ สาธุ ปาเปน เทวทตฺตาทินา ปาปปุคฺคเลน ทุกฺกรํ กาตุํ น สกฺกา, น โส ตํ กาตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ ปาปํ ปาเปน สุกรนฺติ ปาปํ อสุนฺทรํ อตฺตโน ปเรสญฺจ อนตฺถาวหํ ปาเปน ยถาวุตฺตปาปปุคฺคเลน สุกรํ สุเขน กาตุํ สกฺกุเณยฺยฯ ปาปมริเยหิ ทุกฺกรนฺติ อริเยหิ ปน พุทฺธาทีหิ ตํ ตํ ปาปํ ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํฯ เสตุฆาโตเยว หิ เตสนฺติ สตฺถา ทีเปติฯ

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สธายมานสุตฺตวณฺณนา

[49] นวเม มาณวกาติ ตรุณาฯ ปฐเม โยพฺพเน ฐิตา พฺราหฺมณกุมารกา อิธาธิปฺเปตาฯ

สธายมานรูปาติ อุปฺปณฺฑนชาติกํ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อญฺเญสํ อุปฺปณฺเฑนฺตา สธนฺติ, ตทตฺถวจนสีลาติ อตฺโถฯ ตสฺสายํ วจนตฺโถ – สธนํ สโธ, ตํ อาจิกฺขนฺตีติ สธยมานาติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา ‘‘สธายมานา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา วิเสสโต สเสเธ วิย อตฺตานํ อาวทนฺตีติ สธายมานาฯ เต เอวํ สภาวตาย ‘‘สธายมานรูปา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สทฺทายมานรูปา’’ติปิ ปาโฐ, อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทํ กโรนฺตาติ อตฺโถฯ ภควโต อวิทูเร อติกฺกมนฺตีติ ภควโต สวนวิสเย ตํ ตํ มุขารุฬฺหํ วทนฺตา อติยนฺติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ เตสํ วาจาย อสญฺญตภาวํ ชานิตฺวา ตทตฺถทีปกํ ธมฺมสํเวควเสน อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ปริมุฏฺฐาติ ทนฺธา มุฏฺฐสฺสติโนฯ ปณฺฑิตาภาสาติ ปณฺฑิตปติรูปกา ‘‘เก อญฺเญ ชานนฺติ, มยเมเวตฺถ ชานามา’’ติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ อตฺตานเมว ชานนฺตํ กตฺวา สมุทาจรณโตฯ วาจาโคจรภาณิโนติ เยสํ วาจา เอว โคจโร วิสโย, เต วาจาโคจรภาณิโน, วาจาวตฺถุมตฺตสฺเสว ภาณิโน อตฺถสฺส อปริญฺญาตตฺตาฯ อถ วา วาจาย อโคจรํ อริยานํ กถาย อวิสยํ มุสาวาทํ ภณนฺตีติ วาจาโคจรภาณิโนฯ อถ วา ‘‘โคจรภาณิโน’’ติ เอตฺถ อาการสฺส รสฺสภาโว กโตฯ วาจาโคจรา, น สติปฏฺฐานาทิโคจรา ภาณิโนวฯ กถํ ภาณิโน? ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ อตฺตโน ยาว มุขายามํ ยาว มุขปฺปสารณํ อิจฺฉนฺติ, ตาว ปสาเรตฺวา ภาณิโน, ปเรสุ คารเวน, อตฺตโน อวิสยตาย จ มุขสงฺโกจํ น กโรนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา วาจาโคจรา เอว หุตฺวา ภาณิโน, สยํ อชานิตฺวา ปรปตฺติกา เอว หุตฺวา วตฺตาโรติ อตฺโถฯ ตโต เอว ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ เยน วจเนน สาเวตพฺพา, ตํ อจินฺเตตฺวา ยาวเทว อตฺตโน มุขปฺปสารณมตฺตํ อิจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เยน นีตา น ตํ วิทูติ เยน มุฏฺฐสฺสจฺจาทินา นิลฺลชฺชภาวํ ปณฺฑิตมานีภาวญฺจ นีตา ‘‘มยเมวํ ภณามา’’ติ, ตํ ตถา อตฺตโน ภณนฺตสฺส การณํ น วิทู, อวิทฺทสุโน อสูรา น ชานนฺตีติ อตฺโถฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. จูฬปนฺถกสุตฺตวณฺณนา

[50] ทสเม จูฬปนฺถโกติ มหาปนฺถกตฺเถรสฺส กนิฏฺฐภาติกตฺตา ปนฺเถ ชาตตฺตา จ ทหรกาเล ลทฺธโวหาเรน อปรภาเคปิ อยมายสฺมา ‘‘จูฬปนฺถโก’’ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ คุณวิเสเสหิ ปน ฉฬภิญฺโญ ปภินฺนปฏิสมฺภิโท ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินนฺตานํ ยทิทํ จูฬปนฺถโก, เจโตวิวฏฺฏกุสลานํ ยทิทํ จูฬปนฺถโก’’ติ ทฺวีสุ (อ. นิ. 1.199) ฐาเนสุ ภควตา เอตทคฺเค ฐปิโต อสีติยา มหาสาวเกสุ อพฺภนฺตโรฯ

โส เอกทิวสํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต อตฺตโน ทิวาฏฺฐาเน ทิวาวิหารํ นิสินฺโน สมาปตฺตีหิ ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมยํ อุปาสเกสุ ธมฺมสฺสวนตฺถํ อนาคเตสุ เอว วิหารมชฺฌํ ปวิสิตฺวา ภควติ คนฺธกุฏิยํ นิสินฺเน ‘‘อกาโล ตาว ภควโต อุปฏฺฐานํ อุปสงฺกมิตุ’’นฺติ คนฺธกุฏิปมุเข เอกมนฺตํ นิสีทิ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา จูฬปนฺถโก ภควโต อวิทูเร นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติฯ โส หิ ตทา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต จูฬปนฺถกสฺส กายจิตฺตานํ สมฺมาปณิหิตภาวสงฺขาตํ อตฺถํ ชานิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อญฺโญปิ โย ปสฺสทฺธกาโย สพฺพิริยาปเถสุ อุปฏฺฐิตสฺสติ สมาหิโต, ตสฺส ภิกฺขุโน อนุปาทา ปรินิพฺพานปริโยสานสฺส วิเสสาธิคมสฺส ตตฺถ ปาตุภาววิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ฐิเตน กาเยนาติ กายทฺวาริกสฺส อสํวรสฺส ปหาเนน อกรเณน สมฺมา ฐปิเตน โจปนกาเยน, ตถา จกฺขาทีนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพิเสวนภาวกรเณน สุฏฺฐุ ฐปิเตน ปญฺจทฺวาริกกาเยน, สํยตหตฺถปาทตาย หตฺถกุกฺกุจฺจาทีนํ อภาวโต อปริผนฺทเนน ฐิเตน กรชกาเยน จาติ สงฺเขปโต สพฺเพนปิ กาเยน นิพฺพิการตาสงฺขาเตน นิจฺจลภาเวน ฐิเตนฯ เอเตนสฺส สีลปาริสุทฺธิ ทสฺสิตาฯ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จ อิทํ กรณวจนํฯ ฐิเตน เจตสาติ จิตฺตสฺส ฐิติปริทีปเนน สมาธิสมฺปทํ ทสฺเสติฯ สมาธิ หิ จิตฺตสฺส ‘ฐิตี’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมา สมถวเสน วิปสฺสนาวเสเนว วา เอกคฺคตาย สติ จิตฺตํ อารมฺมเณ เอโกทิภาวูปคมเนน ฐิตํ นาม โหติ, น อญฺญถาฯ